سمیر بدرود

بررسی فشرده جایگاه «متحد عمده خارج ناتو» برای افغانستان


 

 فغانستان در طول تاریخ روابط خارجی خویش، موقعیت‌های متفاوتی در عرصه بین‌المللی داشته است. از کشور حایل تا دولت غیرمنسلک، از متحد نزدیک اتحاد جماهیر شوروی سابق تا انزوای بین‌المللی و در نهایت محور و محراق توجه جامعه جهانی بودن، شامل تجارب روابط خارجی افغانستان بوده است. موقعیت‌های متفاوتی که افغانستان خواسته و یا ناخواسته در هرکدام از آن‌ها قرار گرفته است، باالطبع دارای پیامدهای مثبت و منفی فراوانی برای این کشور بوده است.

ثبات ناپایدار سیاسی و اقتصادی، شکل‌گیری تاریخی مبتنی بر حقایق و جعلیات، سیاست بین‌المللی خنثا، تحمیل ایدیولوژی و تلاش در راستای اداره جامعه بر اساس آن ایدیولوژی، کشمکش‌های داخلی و انهدام و ازهم‌پاشی زیرساخت‌های ناچیز اقتصادی و سیاسی و هم‌چنان مبدل شدن افغانستان به پناه‌گاه امن برای تروریزم بین‌المللی را می‌توان به‌عنوان پیامدهای کلان موقعیت‌های ویژه بین‌المللی افغانستان الی سال 2001 میلادی دانست.

پس از سال 2001 و اخذ موقعیت افغانستان به‌عنوان کشوری که اجماع جهانی در رابطه به دولت، امنیت و اقتصاد آن شکل گرفت، دور تازه‌ای از تحولات سیاسی و مناسبات بین‌المللی افغانستان را می‌توان به بحث گرفت. در این دور افغانستان در همکاری با جامعه جهانی، در راستای تهداب‌گذاری نظام دموکراتیک مبتنی بر قانون اساسی، انتخابات، زیرساخت اقتصادی و مناسبات بین‌المللی به پیشرفت‌های چشم‌گیر و قابل بحثی دست‌یافته است.

مناسبات بین‌المللی افغانستان با کشورهای همسایه، منطقه و جهان در حال حاضر در وضعیتی قرار دارد که یک‌بار دیگر زمینه‌های متعددی را برای ساختن دولت دارای ثبات پایدار سیاسی، اقتصادی، امنیتی و اجتماعی ایجاد کرده است. همان‌طوری که رییس‌جمهوری افغانستان در آخرین بیانیه خود در شورای ملی کشور بیان داشت، چگونگی استفاده بهتر و کلان از این زمینه‌ها در بعد داخلی، فقط و فقط بستگی به ظرفیت و توانایی دولت و مردم افغانستان دارد.

در محیط مناسبات بین‌المللی افغانستان، روابط این کشور با ایالات متحده امریکا پس از سال 2001 میلادی مهم‌ترین رکن و اساس مناسبات خارجی افغانستان را شکل داده است. ایالات متحده امریکا به‌عنوان بزرگ‌ترین حامی دولت و مردم افغانستان، در صدر فهرست کشورهای همکار و پشتیبان افغانستان قرار داد.

موافقت‌نامه همکاری‌های استراتژیک که اخیرا میان جمهوری اسلامی افغانستان و ایالات متحده امریکا به امضا و تصویب رسید، نقطه عطف در تاریخ مناسبات دوکشور، مکمل حمایت و همکاری‌های ده‌ساله امریکا برای افغانستان و در عین حال متضمن حمایت سیاسی و کمک‌های مادی ایالات متحده برای این کشور الی سال 2024 میلادی می‌باشد.

موافقت‌نامه استراتژیک میان افغانستان و امریکا مباحث متعددی را در محافل داخلی و خارجی به‌وجود آورده است که بدون شک، بخش‌های مختلف این موافقت‌نامه مستلزم بحث و موشگافی‌های زیادی می‌باشد.

در بخشی از این موافقت‌نامه، افغانستان به‌عنوان کشور متحد عمده خارج از ناتو برای ایالات متحده تلقی شده است. عنوان متحد عمده خارج ناتو که از جانب ایالات متحده به عده‌ی دیگری از کشورها نیز اعطا شده است، در برگیرنده یک‌سری امتیازات و فرصت‌ها برای کشور متحد امریکا می‌باشد. در این نوشته همین بخش، یعنی عنوان متحد عمده خارج از ناتوی افغانستان، به صورت گذرا به بحث گرفته می‌شود.

موقعیت جدید

در ماده سوم بخش سوم موافقت‌نامه همکاری‌های درازمدت استراتژیک میان دولت جمهوری اسلامی افغانستان و ایالات متحده امریکا، زیر عنوان تحکیم امنیت درازمدت آمده است: «ایالات متحده امریکا به‌منظور کمک در ایجاد یک چارچوب درازمدت همکاری‌های دوجانبه امنیتی و دفاعی، افغانستان را به‌عنوان متحد عمده خارج از ناتو تلقی می‌کند.»

یکی از مواردی که در موافقت‌نامه مزبور میان دو کشور قابل دقت است، همین موضوع، یعنی تلقی افغانستان به‌عنوان متحد عمده خارج ناتو برای ایالات متحده امریکا می‌باشد. پيشتر از افغانسان، کشور‌هایی مانند تایلند، جاپان، استرالیا، مصر، اسراییل، کوریای جنوبی، اردن، زیلاند جدید، بحرین، فلیپین، کویت، مراکش و پاکستان نیز از عنوان «متحد عمده خارج ناتو» يا Major non-NATO Ally ايالات متحده امريكا برخوردار شده‌اند. این عنوان از جانب رییس‌جمهور ایالات متحده امریکا به تایید کانگرس آن کشور، به کشورهایی که با ایالات متحده دارای منافع مشترک می‌باشند و یا در راستای منافع امریکا موثر واقع شده می‌توانند، اعطا می‌گردد.

کشوري که به‌عنوان متحد عمده خارج ناتو یا «MNNA» ایالات متحده امریکا برگزیده می‌شود، از یک‌سری امتیازها در بخش‌های مختلفی مستفید می‌گردد. این بخش شامل دریافت کمک‌های نظامی، دریافت حق اشتراک در داوطلبی‌های ساخت‌وساز وزارت دفاع ایالات متحده، برخورداری از حق اشتراک در پژوهش‌های دفاعی و انکشاف دفاعی، داشتن حق ذخیره سلاح و مهمات ارتش ایالات متحده و به مرور زمان حق استفاده و تصاحب سلاح و مهمات مزبور، می‌باشد.

برای فهم بهتر موضوع، جا دارد تا پیشینه این موقعیت و نيز چگونگی امتیازات و زمینه‌های مختلفی كه برای کشور متحد خارج ناتو اعطا می‌گردد، به بررسی گرفته ‌شود.

پیشینه

بر مبناي قوانین ایالات متحده امریکا، وضعیت یا موقعیت متحد عمده خارج ناتو دو نوع تعریف دارد. اول، حالتی است که بر مبناي فقره 2350بخش دهم کود امریکا تعريف مي‌شود؛ دوم، شرايطي است كه بر مبناي فقره 517 رویه همکاری‌های خارجی سال 1961 (Foreign Assistance Act) تعريف مي‌شود كه به‌عنوان ضميمه در فقره 2321 بخش 22كود امريكا اضافه شده است.

هرگاه کشوری شامل تعریف نخست شود، در این صورت وزیر دفاع ایالات متحده امریکا در مشورت با وزیر امور خارجه آن کشور می‌تواند کشور مزبور را در برنامه‌های انکشافی و پژوهش‌های دفاعی و عملیاتی وزارت دفاع ایالات متحده شامل سازد و آن کشور از امکاناتی که در بخش‌های یاد‌شده وجود دارد، برخوردار می‌گردد. اسراییل، مصر، جاپان، استرالیا و جمهوری کوریای جنوبی در سال 1987 بر مبناي تعریف اول از جايگاه متحد عمده خارج ناتو برخوردار شدند که به تعقیب این دسته از کشورها، کشورهایی مانند اردن در سال 1996، ارجنتاین در سال 1998، زیلاند جدید و بحرین در سال 2002 و فلیپین و تایلند در سال 2003 شامل دسته کشورهای متحد عمده خارج ناتو، شدند.

کشورهای شامل دسته نخست از امتیازات زیر مستفید می‌شوند:

-1حق اشتراک در داوطلبی قراردادهای مختلف حکومت ایالات متحده جهت نوسازی و بازسازی پایگاه‌ها، تجهیزات و وسایل وزارت دفاع ایالات متحده که خارج از آن کشور موقعیت داشته باشد. (فقره 2349 از بخش دهم کود امریکا)

-2 حق اشتراک در پژوهش‌های ضدتروریزم و برنامه‌های انکشافی وزارت دفاع ایالات متحده. ( مواد 104- 132 و 328فقره 2359کود امریکا)

-3 بر مبنای مصارف مشترک و منصفانه، حق اشتراک وزارت دفاع ایالات متحده در پروژه‌های پژوهشی و بازسازی کشور متحد که جهت بلندبردن ظرفیت‌های دفاعی در دست گرفته می‌شود. (فقره 2350کود امریکا)

فقره 517 كه در خصوص رویه همکاری‌های خارجی است، به رییس‌جمهوری ایالات متحده امریکا حق گزینش کشور به خصوص را به‌عنوان متحد عمده خارج ناتو، نخست غرض اجرای همکاری‌های خارجی یا «FAA» و در ثاني جهت مدنظرداشت رویه کنترول صدور مهمات به خارج (Arms Export Control Act) مي‌دهد.

امتیازاتی که بر اساس این تعریف (MNNA) به کشورها داده می‌شود، قرار زیر است:

-1 امتیاز خرید مهمات دارای یورانیوم فقیرشده.

( FAA §620G)

-2 امتیاز داشتن ذخیره‌گا‌ه‌های نظامی ایالات متحده در داخل قلمرو خویش و خارج از تاسیسات نظامی ایالات متحده. (FAA §514)

-3 اجازه اشتراک «MNNA» در همکاری‌های آموزشی دوجانبه یا چندجانبه با دولت امریکا، در چارچوب تفاهمات متقابل مالی. هم‌چنان، معافیت کشور مزبور از پرداخت هزینه‌های اضافی، غیرمستقیم یا سایر موارد مشترک.

((AECA §21(g)

-4 امتیاز برخورداری از تامینات مالی حکومت ایالات متحده در راستای اجاره انتفاعی وسایل و تجهیزات دفاعی.

Section 589 of the FY01 Foreign Operations Appropriation Act, Public Law 106-429

-5 حق اجاره منابع، وسایل و تجهیزات غرض انجام برنامه‌های پژوهشی، انکشافی و آزمایشی. (AECA §65)

6- تسریع روند صدور تکنالوژی، اجزا و سیستم‌های ماهواره‌ای تجارتی.

Section 1309 of the James W. Nance and Meg Donovan Foreign Relations Authorization Act, Fiscal Years 2000 and 2001, Public Law 106-113

جايگاه متحد عمده خارج ناتو که بر مبناي فقره 517، به کشورها اعطا می‌گردد، براساس تصمیم رییس‌جمهور ایالات متحده امریکا و یک ماه پس از فرستادن نامه رسمی به کانگرس، قابل فسخ می‌باشد، اما تا حال چنین موردی اتفاق نیافتاده است.

افغانستان به‌عنوان کشوری که در ده‌سال اخیر زیربنای اصلی، بخش‌های عمده نظام آن اساس گذاشته شده است، غرض تکمیل، حفظ و پایداری روند توسعه خویش، در بخش‌های مختلف نیاز به همیاری و حمایت‌های درازمدت دارد. در کنار سایر بخش‌ها، سکتور دفاعی افغانستان به‌ویژه پس از سال 2014 نیاز جدی به حمایت و در نهایت خودکفایی دارد.

طوری‌که در بالا بیان شد، اصل جايگاه و موقعيت يك كشور به‌عنوان «متحد عمده خارج ناتو» امتیازهای فراوانی را به همراه دارد. بنابراين، افغانستان می‌تواند از این جايگاه و موقعيت، در راستای خودکفایی سکتور امنیتی خود استفاده اعظمی بكند.

شرح و موشکافی تمامی زمینه‌هایی که افغانستان می‌تواند بر مبنی امتیاز «MNNA» آن‌ها مستفید شود، از دایره بحث این مقاله مختصر خارج است. در این‌جا به صورت گذرا اشاره‌هایی مختصر در دو بخش صورت مي‌گيرد:

-1 مسوولیت پیشبرد امور ساخت‌وساز وزارت دفاع افغانستان را در حال حاضر ریاست تاسیسات (Institution and Management Directorate) به‌عهده دارد. با در نظرداشت مسایلی چون نیروی کار ارزان، زمینه‌های استخدام متخصصان بخش ساخت‌و‌ساز و در نهایت کم‌مصرف بودن کار ساختمان، برای وزارت دفاع افغانستان اين امكان و زمينه بالقوه را ميسر می‌کند كه ریاست تاسیسات را به تصدی ساختمانی که مبتني بر قوانین ایالات متحده امکان اشتراک در داوطلبی‌های ساخت‌وساز وزارت دفاع آن کشور را دارا باشد، مبدل كند. وزارت دفاع افغانستان با متحول ساختن ریاست تاسیسات به لحاظ کمی و کیفی می‌تواند رقابت‌کننده جدی در امر ساخت‌و‌ساز در پهلوی سایر شرکت‌های داخلی و خارجی که میلیون‌ها دالر از این بابت تا حال عاید کرده‌اند، مبالغ هنگفتی را وارد حساب رسمی خویش سازد.

-2 بدیهی است که انجام امور کلان نظامی مستلزم کارهای دقیق و تخصصی است که از طریق پژوهش‌های علمی در مراکز تحقیقاتی به‌دست می‌آیند. امر دفاع در افغانستان محدود به چند مرکز تعلیم و تربیت است که در مراحل مختلف افسران، خرد‌ضابطان و سربازان را برای فراگیری آموزش‌های نظامی و دفاعی زیر پوشش قرار می‌دهد. وزارت دفاع افغانستان تا حال دارای مراکز تحقیقاتی که امور زیر را بر مبنای داده‌های پژوهشی و علمی بسنجد و راه‌کار ارایه کند، نمی‌باشد:

الف- نیازمندی‌های اساسی نظامی و دفاعی افغانستان؛

ب- علل پایین بودن کیفیت کار نظامی؛

ج- زمینه‌های نفوذ دشمن در صفوف نیروهای اردوی ملی؛

د- کم‌کاری مردم در راستای هماهنگی با نیروهای دفاعی افغانستان و در عین زمان همکاری آن‌ها با نیروهای دشمن؛

هـ راه و روش‌های جداسازی دشمن از مردم، چگونگی انجام عملیات‌های موفقانه نظامی؛

و- جلوگیری از حیف و میل شدن منابع و امکانات آن وزارت و سایر موارد مربوط به کار.

یکی دیگر از زمینه‌هایی که وزارت دفاع افغانستان با استفاده از امتیاز متحد عمده خارج ناتو، از آن مستفید شده می‌تواند، رفع همین مشکل یعنی ایجاد مراکز و یا مرکز واحد تحقیقات نظامی می‌باشد. وزارت دفاع افغانستان با ایجاد چنین مرکزی در پهلوی موارد یادشده در بالا از امتیازهای زیر نیز مي‌تواند بهره‌مند شود.

-1 با انجام کار پژوهشی در امور امنیتی، وزارت دفاع افغانستان می‌تواند برنامه‌های خود را به لحاظ واقیعت‌های عینی و منطقه‌ای افغانستان توجیه کرده و در راستای پاسخ‌گویی مصارف مالی و هم‌چنان جذب منابع مالی به صورت خیلی بهتر از امروز بازدهی داشته باشد.

-2 با ایجاد مراکز پژوهشی نظامی و انجام تحقیقات مشترک نظامی با ایالات متحده امریکا، زمینه‌های باالقوه همکاری‌های نظامی به‌صورت باالفعل درآمده و با این کار می‌توان به‌صورت آسان‌تر از آن‌چه امروز جریان دارد، روی مسایلی که هنوز بین دو طرف مورد اختلاف است، به نتیجه رسید که بزرگ‌ترین نمونه آن جلوگیری از تلفات غیرنظامی در جریان عملیات‌ها می‌باشد.

نتیجه

طوری‌که در مقدمه بیان شد، افغانستان کشوری است که در طول تاریخ خویش از موقعیت‌های ویژه و خاصی برخوردار شده است. بدون شک که در بسا موارد افغانستان به‌عنوان کشوری دارای بنیه‌های ضعیف سیاسی، اقتصادی و امنیتی در انتخاب موقعیت خویش دست باز نداشته است. روی‌‌هم‌‌رفته می‌توان ادعا کرد که در پهلوی این ملحوظات، هیچ‌گاه خارج از امکان نبوده است که مردم و دولت افغانستان از آن‌چه که در دست داشته‌اند، استفاده درست کرده نمی‌توانسته‌اند.

هندوستان که در حال حاضر به‌عنوان یکی از اقتصادهای در حال رشد به رسمیت شناخته شده است، زیرساخت کلان اقتصادی خویش را از زمان استعمار انگلیس به ارث برده است. کشورهای زیادی هستند که با استفاده از موقعیت‌های ویژه خارجی، دست به تحولات کلانی در بعد داخلی خود زده‌اند. جمهوریت‌های آسیای میانه زیرساخت کلان اقتصادی و به طبع آن رفاه امروزه خویش را مدیون حضور اتحاد جماهیر شوروی در این کشورها می‌دانند.

در ده‌سال اخیر افغانستان دارای مقام ارزشمند بین‌المللی بوده است. کم‌تر کشوری را می‌توان سراغ داشت که حتا طرف‌های متخاصم در رابطه به امنیت، سیاست و اقتصاد آن در کلیات امر، به اجماع رسیده باشند. تحولات اخیر در منطقه گواه تغییر جایگاه و موقعیت افغانستان در عرصه مناسبات بین‌المللی، به‌ویژه از بعد استراتژیک می‌باشد. با نظرداشت تحولات اخیر می‌توان ادعا کرد که به‌طور باالقوه، افغانستان دارای موقعیت ویژه استراتژیکی شده است که در گذشته‌ای نه‌چندان دور همسایه‌های این کشور از همچو موقعیتی برخوردار بوده‌اند.

در آخر می‌توان گفت که مانند سایر زمینه‌ها و امکاناتی که در یک دهه پسین برای افغانستان دست داده است، امضا و تصویب موافقت‌نامه همکاری‌های استراتژیک با ایالات متحده و در بطن آن صاحب موقعيت و جايگاه «متحد عمده خارج ناتو» شدن، برای افغانستان زمینه‌هاي وسيعي دیگر را در راستای خودکفایی به‌ویژه در بخش دفاعی و امنیتی مساعد ساخته است. سال های بین 2014 تا 2024 سرنوشت‌سازترین سال‌ها برای ابقا و پایداری افغانستان است که استفاده درست و دقیق از فرصت‌ها و امكانات پيش‌آمده، فقط و فقط مربوط به حکومت و مردم افغانستان است که بدون شک مسووليت از دست دادن اين فرصت‌ها و امكانات به‌عهده حكومت و نخبگان سیاسی افغانستان خواهد بود.

یادداشت:

1. یورانیوم فقیرشده(DU) به یورانیومی اطاق می‌شود که نسبت به یورانیوم طبیعی خاصیت رادیواکتیو دارد و به‌صورت یک محصول فرعی در مقادیر بسیار زیاد در فرآیند تولید سوخت هسته‌ای به‌وجود می‌آید. این محصول توسط صنایع دیگری که به‌دنبال محصولات نهایی برای چنین موادی می‌گردند ذخیره شده است. خواص متالوژیک آن سبب گردیده تا از آن به‌عنوان یک وزنه تعادل در هواپیماها و در صنایع نظامی و تهاجمی استفاده شود.

2. ایالات متحده در سال 2002 یکی از ذخیره‌گاه‌های جنگی خود را که در سال 1987در تایلند ایجاد کرده بود، متعلق به دولت تایلند ساخت.