خوشا عشرت سراي كابل و دامان كهسارش

خوشاوقتيكه چشمم برجبينش خوشه‌ چين گردد

چه موزون است يارب تاق ابروي پل مستان

حصار مارپيچش اژدهاي گنج را ماند

حساب مه جبينان لب بامش كه ميداند

بروز عيد ميخندد گل رخسارهُ صبحش

تعالي‌الله از باغ جهان آرا و شهر آرا

نيمدانم قماش برگ گل ليك اينقدر دانم

گلو سوز است از مي نغمه‌هاي عندليب او

فلك از آفتاب آيينه داري پيشه ميسازد

كه ناخن بر رگ گل ميزند مژگان هر خارش

شوم چون عاشقان وعارفان ازجان خريدارش

خدا از چشم شوخ زاهدان بادا نگهدارش

ولي ارزد به گنج شايگان هرخشت ديوارش

دو صد خورشيد روافتاده در هر پاي ديوارش

بشام قدر پهلو ميزند زلف شب تارش

كه طوبي خشك برجامانده است ازرشك اشجارش

كه بر مخمل زند نيش درشتي سوزن خارش

چو آتش برگ ميريزد شرار از نوك منقارش

كه گرم حرف گردد طوطي ملك شكربارش

الهي تا جهان آرا و شهر آرا بجا باشد

جهان آرايي و آرايش كشور بود كارش

پس از سقوط مغوليه و بعد از مرگ تيمورشاه به اثر جنگ‌هاي داخلي بين برادران سدوزايي و بازبين سدوزايي و محمدزايي وتجاوز انگليسها وبيگانگان غارتگر و كشتار بيرحمانه ددصفتان شاعري بنام «دربندان كابل»شعري سروده بود كه بعضی مصراع‌هاي آن خوانده نشده در اينجا ميآورم.

خوشا كابل زمين و صف حالش

به كابل آي و فيض را

زند با پتك بر سر ديو قافش

نيابي خشك از خون هرچه بيني

هماي آسمايي رفته از كوه

بچاهي سرنگون افتاده رستم

فشاند بوي خون باد سحرگه

درخت پير پست افتاده در باغ

نه تاب جلوهُ ماه تمامي

به بر زنهار كه گل از گل دميده

خرامي در خياباني نه بينم

به شه طاووس کرگس خانه كرده

كنام اهرمن در باغ بالا

نه درخواجه صفا هرگز صفايي

نه سروي ماند آزاده به گلشن

خراب از مارش، چوك و جاده و پل

غم و درد و مصيبت رزق و روزش

دريغ از دختران غرقه در خون

 نيابي در جهان جايي مثالشبجو از نو

چه بي‌دنب و يالشدوال پايان نموده پايمالش

جنوب و مغرب و شرق وشمالش

عقاب كهساري خسته بالش

به غار شاهپر، سيمرغ و

زالشنواي مرگ خيزد از تلالش

خميده بر لب جو نونهالش

نه مهري بخشد از گردون هلالش

كنون شرم آورد قال و مقالش

شكسته گوييا پاي غزالش

به شير پيشه ميخندد شغالش

به بابر شاه ابليس است و آلش

نه خضر چشمه را عين الكمالش

نه قمري تاكند وصف جمالش

بجان شائين و باز از كبر غالش

به ماتم صرف گردد ماه و  سالش

فسوس از قتل و كشتار رجالش

چه نازي بر ده افغانان كه بادا

نه يك قطره بريزد از سحابش

نگيرد كس به شور بازار كابل

نيابد راه بار كج به منزل

بجوي شير آب آيد دگر بار

درين هنگامه گويد ناي حافظ

ز بن بركنده بيخ بدسگالش

نه يك لاله برويد در جبالش

سمرقند و بخارا را به خالش

كنندهر  چاه كن آخر به چالش

نه اهريمن بماند ني خيالش

خداواندا نگهدار از زوالش

كابل

كابل يا كارورا و يا كابورا كه درعهد قديم خوانده ميشد پاي‌تخت و مركز كابلستان از ناحيت بزرگ سيستان است كه در يكي از حوزه‌هاي مسطح مرتفع جنوب هندوكش واقع و از نظر ژيولوژيكي موقعيت و ساختمان آن در اثر تحقيقاتي كه صورت گرفته به سلسله جبال هندوكش ارتباط ميگيرد.

بعد از دوره يخچال كابل آهسته آهسته به فلات زراعتي تبديل گرديد، رسوبات مواد عضوي استعداد بيشتري را بنواحي كابل بخشيده است.

سلسله كوهها و تپه‌هاييكه نسبت يخچال سوم در شهر كابل بوجود آورده است، كوه آسه‌مايي و شيردروازه ميباشد. تپه مرنجان، تپه زمرد (بالاحصار) تپه قلعهُ بلند،تپة بي‌بي مهرو و  تپة كلوله‌پشته تماما در عهد سوم ژيولوژيكي بميان آمده اند.

به اساس دواير نصف النهار و عرض البلد موقعيت ان دايره 34 درجه و 33 دقيقه عرض البلد شمالي و  69 درجه و 12 دقيقه طول البلد شرقي گرنويچ از شهر كابل ميگذرد.

در دوره ملوك‌ الطوايف مانند بعضی ولايات ديگر، كابلستان هم امرا و شاهان مستقل و نيمه‌مستقل داشت كه به نام كابل شاهان، تركي شاهان و يا رتبيل شاهان ياد ميگرديدند كه مذهب برهمايي داشتند (1) البيروني اسم اولين شاه را بنام «برهاتگين» و آخرين آنرا بنام لكه‌تورمان يادكرده است.

كابل پس از سقوط ساسانيان بدست اعراب فتح گرديد. اما رتبيل از در صلح در آمد و حاضر به دادن باج گرديد.

دروقت خلفاي اموي شاه رتبيل از دادن باج سرباززد. عبدالملك (2) بن مروان به عبدالله والي سيستان نوشت كه با رتبيل نبرد كن و باز مگرد تا سرزمينش را غارت كني و قلعه‌ها و حصارهايش را ويران نمايي و جنگ آورانشان را بكشي و زنان  و فرزندانشانرا اسير كني. عبيدالله بن بكره چنان كرد و در و لايت رتبيل پيش رفت. از گاو وگوسفند و اموال هرچه بود گرفت و تاراج كرد. قلعه‌ها و حصارها را ويران نمود و بزمين‌هاي بسيار دست يافت. عساكر رتبيل عقب نشيني كردندتا به هژده فرسنگي كابل رسيدند. رتبيل و ياران او گردنه‌ها و دره‌ها را بسته و مسلمانان را در روستاها رها كردند و پنداشتند كه به هلاكت رسيده‌اند، چون اعراب اموي وضع خودرا خراب ديدند، عبيدالله كسي پيش شريح ابن‌ماهان فرستاد كه من با اين قوم صلح ميكنم، تا مالي به آنها بدهم كه بگذارند بروم  و كس فرستاد و هفتصدهزار دينار به رتبيل شاه داد و جان شانرا از خطر وارهانيدند و از آن وقت كابل مستقل بود.

حجاج‌بن يوسف ثقفي مردخون آشام تاريخ بار دوم عبدالرحمن بن‌ محمد بن اشعث را به تسخير كابلستان فرستاد و به او هدايت داد: پيش برو قلاع و مراكز دفاع را ويران كن و مردان نبرد را بكش زنان و كودكان را به اسارت آور و به مسلمانان دستور بده كه در آن سرزمين بمانند و آن وطن آنان خواهد بود. عبدالرحمن داخل كشور دشمن شد و غنايمي بدست آورد و قلعه‌ها و سنگرها را گرفت و به حجاج نوشت، عقيده من اينست كه بدرون كشور پيش نروم تا خوب به راه و چاه آن كاملاٌ آگاه گردم و باج و خراج مانند سابق دريافت كنم.

حجاج پاسخ داد: نامه‌ُ تو مانند نامه‌ُ كسي بودكه به ترك جنگ و ادامه آسايش مايل باشد كه با دشمن مدارا كند و با او مهلت بدهد. در حاليكه رتبيل قبل از اين لشگر مسلمين را نابود كرده است و سپاهيان دلير و آزموده را كشته بود تو تا با سپاهي كه من فرستاده‌ام پيش برو، ورنه برادرت را بجاي تو انتخاب ميكنم.

عبدالرحمن بن اشعت سپاه را جمع كردو فرمان حجاج را به آنها خواند و گفت: مي ميخواستم تا شناسايي از كشور رتبيل فرصت پيداكنم ولي حجاج قبول نكرده است، حال نظر چيست؟

سپاه فرياد برآورد كه نظر تو كاملاً صحيح است، حجاج ظالم و كافر است. ابوالطفيل عامربن وائله كنعاني بود كه او با پيامبر يك نوع صحبت و ياري داشت از  جايش برخاست پس از حمدخدا گفت: حجاج باكي ندارد كه شما دچار بلا شويد، اگر پيروز شويد مملكتي را گرفته‌ايد و او ضميمه قلمرو خود ميكند و باج و خراج براي او حمل خواهد شد و موجب عظمت و قدرت سلطنت او خواهد بود. اگر دشمن بشما چيره شود، شما در نظر او دشمن خواهيد بود. شما دشمن خدا را كه حجاج باشد خلع و با امير خود عبدالرحمن بيعت كنيد. مردم همه قبول نمودند و با حجاج جنگيدند. عبدالرحمن شكست يافت و به عياض‌بن هشام حاكم بست پناه برد. هشام ميخواست اورا به نزد حجاج بفرستد.

رتبيل شاه خبر يافت و بست را محاصره كرد وبه عياض‌بن هشام خبرداده گفت: بخدا سوگند، اگر به او آزار رساني و يا آسيب دهي و يا يك مو از او كم كني من از اينجا نخواهم رفت تا تورا نكشم و خانواده ترا اسير و اموال ترا غارت كنم. عياض امان خواست و عبدالرحمن را آزاد كرد. عبدالرحمن خواست تا عياض را بكشد. رتبيل شاه مانع قتل او شد و عبدالرحمن با رتبيل به كابل برگشت.

كابل از آن پس تا خروج يعقوب ليث (3) مستقل بود و بدست يعقوب ليث سيستاني فتح گرديد و شامل قلمرو او گرديد و بعد از آن يعقوب يكايك شهرهاي خراسان را نير مفتوح ساخت.

كابل بعد ازخواب قرون در عهد بابر رونق تازه يافت و پايتخت تابستاني او بود. با دختر سيدمهدي آتش‌نفس كه از زمره پيشوايان روحاني كابل بود ازدواج نمود و به كمك آن روحاني بزرگ با مردم كابل راهي هند گرديد و دولت مغوليه را تشكيل داد.

بابر ديواره و حصار شهر كابل را ترميم نمود و در سرسبزي شهر توجه زياد داشت، برعلاوه باغ‌هاي كابل دو باغ بزرگ بنام باغ جهان‌آرا و شهرآرا در عهد مغوليه بوجودآمد.

كابل از حيث  زيبايي از بهترين شهرهاي كشور بود و چنان كه ديديم، صايب تبريزي قصيدة معروفي در وصف آن د رهنگاميكه از طريق كابل به قصد هند ميرفت سروده است. كابل در زمان تيمورشاه پاي‌تخت افغانستان گرديدو تيمور شاه هم به آبادي و عمران شهر كابل توجه زياد نمود. ولي پس از مرگ تيمورشاه كابل در جنگ‌هاي داخلي بين برادران سدوزايي و بعد با باركزايي‌ها خراب و ويرانه گرديد. و از تعرض و تجاوز انگليسها صدمات زيادي برداشت. امرا و شاهان نسبت گرفتاري هاي وقايع داخلي و خارجي نتوانسته‌اند آثار تاريخي و زيباي آنرا ترميم و حفظ نمايند.

امروز قسمتي از آن دژ و ديوا رمستحكم شهر كابل كه در قرن پنجم ميلادي از طرف كابل شاهان اعمار گرديده‌ بود تنها در حصه گذرگاه و بالاحصار كابل بجا مانده است و بس.

كشور ما از زمانة‌هاي قديم مورد نظر جهان‌گشايان بوده و موردتجاوز اقوام بربر و قبيله‌ها قرار گرفته است تا از اين طريق به سرزمين هند برسند. مانند اسكندر، كوشاني‌ها، يفتلي‌ها، اعراب، تركها، مغولها و غيره. احمدشاه ابدالي با وجودي كه پاي‌تختش در قندهار و پيوست سرزمين هند بود، اما هميشه لشگركشي ‌هايش به هند از طريق كابل صورت مي گرفت.

تيمور شاه را ميگويند كه بخاطر نفوذ فيودالان پاي‌تختش را از قندهار به كابل انتقال داد، اما به عقيده ديگران موضوع اصلي انتقال به كابل بخاطر حفظ سرزمين هند بود كه بكشور ما ملحق شده بود، و از كابل مي‌توانست به زودترين فرصت جلو تجاوز را بگيرد.

استعمارگران بريتانيا كه بخاطر جلوگيري از اشغال هند كه آنرا به تصرفت آورده بودند،  چشم به سرزمين ما داشتند؛ شاهان و شهزادگان سدوزايي و بعد محمدزايي را بجان هم انداخته و آهسته آهسته گاهي بجنگ و زماني به دسيسه مواضع سوق‌الجيشي و مهم را از پيكر كشور ما جدا نموده و ضميمه خاك هند كردند. اما با وجوديكه امرا وبعض  عناصر فيودالي را به پول و رشوت وعده و وعيد درتحت سيطرهُ خود آورده بودند نتوانستند كه كشور ما را تماما بلع كنند.

انگليس ها از انواع دسيسه و نفاق‌اندازي در بين مردم دريغ نكردند ولي با همه دسايس موفق نشدند وبا وجوديكه اميران را  در دست داشتند و با وجوديكه نفاق‌هاي خاينانه را توسط مردمان فروخته شده تبليغ ميكردند، بايد گفت كه بمرام ناپاك خويش موفق نشدند. زيرا مردمان اين سرزمين هرچند اختلافاتي داشته باشند، اما وقتيكه پاي بيگانه درميان آيد ديگ دشمني را چپه نموده و متحدانه درمقابل خصم و بيگانه دريك سنگر و براي طرد دشمن جمع ميگردندو اين يكي از خصوصيت‌هاي ملي و آب و هواي اقليمي اين سرزمين است. بطور نمونه يكي از وقايع بزرگ تاريخي را كه بنام [قيام و شورش مردم] كابل آمده است تذكر ميدهم. 

  رويكردها:

1-         البيروني كابلشاهان را بنام تركي شاهان كه مخلوطي از اقوام كوشاني و يفتلي مي‌باشد، ميداند چنانكه فردوسي بزرگ هم كوشانيها و يفتلي‌ها را ترك ميداند. وسلسله ديگر كابل ‌شاهان را برهمن شاهان ميخواند كه داستاني دارد. چون وزير تركي شاهان يك نفر برهمني و از باشنده‌گان بومي كابل بود دارايي بسيار پيدا كرد. چون «لگه تورمان» شاه ترك مردظالم و خشن بود مردم از او آزرده شده و با وزير همدست شدند و در «كلر» (الكه تورمان) را گرفتار و زنداني نمودند و پادشاهي تركي شاهان سقوط كرد برهمني و برهمن شاهي بوجودامد.  (ص 20 كتاب افغانستان در پرتوتاريخ )

2-         تاريخ طبري  جلد 8  صفحه 2624 چاپ بنياد فرهنگ ايران 1353 . ص 15 تا ص88 تاريخ ابن اثير (الكامل) ترجمه عباس خليلي چاپ ايران

3-         رتبيل شاهان و برهمن شاهان و ديگر رايان كابل هردو دسته اين سلاله با اعراب جنگ‌هاي شديد نمودند و مدت دو قرن مقاومت كردند تا چهل‌هزار نفر از قشون عرب را نابود كردند. اما يعقوب ليث با حيله و فريب بنام مصالحه در حوالي 258 هجري 879 م رتبيل شاه را گرفتار كرد و كشورش را فتح نمود. (ص 198 افغانستان در پرتو تاريخ – كهزاد)