مشروطیت افغانستان مشعلدار راه
سید جمال الدین افغان

احسا ن لـمر

 سیـد ا فـغا ن بـنـیا د یک حـرکـت ا نـقلا بی را  در ا وخـرقـرن بـیست درشـرق بخصوص جها ن ا سلا م ا سا س گـذا شـت ا ومشعلی را ا فـروخـت که راه ملـیونها ا نسان جها نرا روشن ساخت، رهروا ن سید د رزا د گا ه ا ودرآ غا زا ین درفـش پرا فتخا رورهاهی بخـش را بد ست گرفـتـند که میـتوا ن ا زشیرعلیخا ن،  نورمحـمد شا ه خا ن  فـو شنـجی، محــمد اعـظم خـا ن، بـرهـا ن ا لـد یـن خـا ن  بـلخی ، مـرزا عـبـد ا لعـلی ( محرر شمس ا لـنها ر) وغـیـره نا م بـرد طی سا لها ی (1880ـ1901 ) که دوره زما مدا ری ا میـرعـبـدا لـرحـمن خا ن است نـمیدا نـیم ا زآ نهمه کـله منا رها، سیاه چا ه ا نـد ا خـتـنها ، توپ پرا نـد نها،  چـشـم کـشی ها  و زبا ن  بـرید ن ها وغـیـره وغـیـره چـه تـعـدا د ی ا زپیـروا ن  وعـلـمبـرد ا را ن  راه  سـیـد  بـود نـد ؟ با مرگ ا میـر مـشعـل نهـضـت آ زا دی در کـشور نـتـنها خا مـوش نـشد ه بـود بلکه  فـروزا ن ترهم گرد ید ومولوی عـبدا لروف خا کی ( کا کر) چراغ مـطبـوعا ت د رکشوررا با رد یگر برا فـروخـت که صـرفاً یک شما ره نـشر گـرد ید ومتا سـفا نه عـمـر کوتا ه دا شـت . ( 1284 ش ـ 1906 م )

     درهـمینسا ل مـولوی محـمد سـروروا صف (عـضوجـمـعیـت ا لعلـما) ا سا سا ت جـنـبـش مشـروطـیـت را گـذ ا شتـنـد که بـقول ا ز شا دروان کا کا سیـد ا حمد لود یـن  نهـصـد عـضو پـیدا  نـمود، شهـید وا صف  وعد ه ئی ا زد وستا نشا ن ا ولیـن قـا فـله سـالا را ن کا روا ن مـشروطه خوا هـی بود ند که با قـیـمت جا ن شا ن آ نـرا بـرا ه ا نـدا خـتـنـد  مــلـت ا فـغا ن یا د ا یـن شـهـدا ی گـلگـون کفـن را جا ودا نه دا شـتـه وهــرگـزفـرا مـوش نـخواهـند نـمود و نـبا یـد نـمود، که عـبا رت بـود نـد ا ز:

      مولـوی محمد سرور وا صـف ، لعـل محمد خا ن ، جوهـر شا ه خا ن ، محمد عـثما نخا ن پـروا نی ، مـحـمـد ا یـوب خا ن، سـعــد ا لله  خا ن ا لـکـوزی، عــبد ا لـقـیـوم خـا ن ا لـکـوزی به ا مــر ا مـیــر حبـیـب ا لله خان سراج در 1909.

     مـو لـوی عـبدا لـوا سـع ا خـوند زا ده  و مـولا دا د خا ن و فیض محـمد کا تب  د ر1929  به ا مـر حبــیـب ا لله خا ن کـلکا نی .

     تاج  مـحـمـد خا ن بـلوچ ، عـبدا لـرحـمن لـود یـن ، محـمد ولی خا ن دروا زی ، دو برا در غـلا م نـبی خا ن وغـلا م جـیــلا نی خا ن چرخی  فـرقه مشـر شیـر محـمد خا ن ، فقـیر محـمد خا ن ، مـیـرزا محـمد مـهـدی خا ن ، خـوا جه هــدا یـت الله خا ن  ، سید کـما ل خا ن ، محـمد عـظیم منشی زا ده و صــد هـا ی د یگـر ا زیـن وطـنـد وسـتا ن  وا قـعی ( عـضو مشـروطیـت ا ول و د وم) به ا مــر نـا د ر خا ن و بـرا د رش هـا شـم خـا ن صـد را عــظـم  بـه  شـهـا د ت رسیــد ند  کـه  بـعـداً  شـا هـــد سـلا خـیها و سـر کـوبـیها ی د یگری بـر مشروطـه  خوا ها ن د وم  و سـوم تـوسط ا ین فـا میل هــم  بـود یم.

    ا ز خلا ل صفحا ت گذ شته د رمورد عـقا یـد ونـظـرا ت سید ا فـغا ن بـد یـن نـتـیجه رسید یم  که ا وشا ن به نـکا ت ذ یـل تا کـیـد دا شـتـنـد:

     ــ  هـمگا نی شـد ن آ مـوزش عــلـوم و سـیا نس مــد رن برا ی همــه جـا مـعه.

     ــ  مـبا رزه بـرا ی آ زا دی و ا سـتـقـلا ل کـشور هـا مـسـتـعـمره.

     ــ   تـقـویـت مـطـبوعـا ت سـا زنـده و بـیدا ر کـنـنده.

     ــ  ا حـیـای د مـوکـرا سی  و آ زا د یـها ی ا جـتما عـی  بــرا ی  مـــرد م، ا نـفـا ذ  قـا نون ا سا سـی و قا نو نیت د را جـتـما ع  وا نـتخا بی سا خـتن رهبر دولـت  به گونهء« خـلا فـت »  یا جـمهـوریـت ا مــروزی.

     نکا ت فـوق را ما  د رمـعـرو ضه مشروطه خوا ها ن ا ول بـرا ی ا میـر حبـیـب ا لله خا ن سـرا ج که تـو سط  غلا م محـمد خا ن میمنگی تـقـد یم شـد  هـم مـلا حـظه میـنما ئـیم:

     " دربعـضی ا ز کشورهـا مـردم بـه جـبـر و قـوت قـا هـره، حکـومـت را مجـبور مینما یـند تا نظا م ا دا ری را تا بع آ رزوی مـلــت سا خته، شکل مشـروطه و قا نـونی بدهد، و د ربرخی پا د شا ه روشنفکر به ا بـتکا رخود و با نیـت خـیـر، قـوا نـین وا صول  مشروطه را درمملکـت نا فـذ میـسا زد، چون سـرا ج ا لـملة وا لـد یـن پا د شـا ه عـا لـم و ترقـی خـوا ه ا ست. چـنا نـچه تا سیـس مکـتـب حـبیبـیه و مکـتب حربـیه و نـشـر سـرا ج الا خـبا ر و طـبـع  کـتب  و آ ورد ن  مـطـبعه  عـصری وا حـدا ث شـوا رع و عما را ت غیـره ا ز مظا هـر لطـف و تـوجه شا هـا نه درجهـت مجـد وا عـتـلا ی وطـن ا سـت  لـذا  تـوقـع  میـرود که  مجا ری ا مـور حکــو مـت را نـیـز بـر ا سا س قـوا نیـن مشـروطه ا ستوا ر سا زند تا ا زا حکا م خـود سـرا نه جـلو گیری بعـمل آ مــده مــردم درتحـت سـلـطـه  قـا نـون و نـظا م  مشروطیـت به حیـا ت مـرفــه  قـریـن  گـرد ند". 1 

خـون  پـرچـمـدا را ن  مـشـروطـیـت ا ول  نـخـشکـیـده  بـــود کـه د ر( 1289 ش ـ 1916 م ) عبـدا لـرحمن لـود یـن، عـبـدا لها دی دا وی، غـلا م محـمد غـبا ر، محـمد ولی خا ن دروا زی، شـجاع ا لـد وله غـوربندی ،مـولوی عـبدا لوا سع ا خوند زا ده، میرسـید قـا سم(میرصا حـب) ، کا کا سـید ا حمد ، با با عـبدا لعـزیـز، محـمـود طـرزی ، خا نم ا سـما طرزی ، مـلکـه ثـریا و خیـریه د خـترا ن شـا ن ، اعـلـیحضرت ا ما ن ا لله خا ن ، خا  نم روح ا فــزا (منـشـیـه) برا در زا دهء  طـرزی  خا نوا دهء  چرخی ، محمد رحـیـم شیـون ضیا ئی  و صـد هـا تـن دیـگـرا یـن مـشعـل را با رد یگـر بـد ست گـرفـتـه و بـه پـیـش رفـتـنـد.

     ا ســتا ا ولــسن مـحـقـق و ا سـتا د دا نـشگا ه د نـما رک میـنـویـسـد:

    " طــرزی هـما نـند سـید جـما ل ا لــد یـن ا فـغا نی تا کـید میکرد که بـقا ی ا سلا م و مـلـل مسـلما ن مـربـوط  به بـر گـشـت بـروح  و کـرکـتـر وا قــعی ا سـلا م ا ست که مـبرا ا ز نـفــوذ منحـط حکـمروا یا ن  مـستـبد  و عـلما ی جـاهـل  میـبا شـد زیرا وسیع شـد ن  فـا صـله مـیا ن  مـنا فـع  غـیر مـذهـبی ومـوا زیـن ا خـلا قـی ا سـلا م سـقـوط مـلـل ا سـلا می را بـا عـث شـده ا ست....

با آ نکه طـرزی درمـوضـع د فا ع ا زکا پی کـرد ن راهـی که ا روپا آ نرا ا نکـشا ف  دا ده بود قـرا ر دا شـت. ا مـا  تـقـلـید  کـور کـورا نه  را  نـمـیـخـوا سـت  تـصـور ا و ا ز تجـد د  طـلبـی ا سـلا می  بـود. ا و جا پا ن را بحـیث نـمـونه یک  کشـور مـوفـق آ سـیا ئی تـرجیـع میـدا د که چـیـز هـا ی خوب ا روپا  را  بـصورت  سیـستـما تـیک  کا پی نـموده  ا ما آ را ستگـی کـردا ر عـنعـنا ت،ا خـلا ق و طـریـقـت عـمومی زندگی  خـود را حـفـظ نـموده ا سـت." 2

    دا کـتـر فـضل غـنی ( مجـد د ی ) د رمـــورد ا مـا ن ا لله خا ن میـنـو یـسد:

    " ا ما ن ا لله  خا ن د رجوا نی به ا فکا رسید جما ل ا لد یـن ا فغـا نی و شـیخ محمد عـبد و و مـصطـفی کما ل پا شـا ـ که هـمه شـا ن ا زفلسفـه نهـضت ا سلا می  شـرقـی وا فــریـقـا ئی و هـنـدی پـیـروی مـیـنـمودند ـ گــرویـد.....

   موقـف شخـصی ا ما ن ا لله خا ن نسبـت به دین ا سلا م را که بعـضی مخا لفین ا ش مخا لـفت و خـروج وی ا ز دا ئره د یـن تعبـیر نمودند دورا زا نصا ف ا سـت. ما دریـن حکم با مخـا لفین ا ما ن ا لله  خا ن همـرا ه نـبـوده  و ا زخـلا ل  تحـقـیـق دا نـستـیم  که ا ما ن ا لله خا ن نسـبـت به ا جـدا د ش د ر د یـا نـت بـهـتـر بـود.

     .....حبـیـب ا لله  خا ن ( کـلکا نی ) و طـرفـدا را نـش ا ما ن ا لله خا ن را شخـص بـید یـن ولا تی معـرفـی  کرد نـد  د رحـا لـیکه ا مـا ن ا لله خا ن ا نســا ن مسلـما ن و با عـقیـده بـود و نـسبـت به  پا د شــا هـا ن گـذ شـتـه ا فـغـا نـستـا ن  د رعـقا یـد شخصی مـستـقـیم تـر بـود ود رنوشید ن شرا ب و زنا و دا شتـن کـنیزو خیا نت به ملـت ا ز بـسیا ری زعـما ی  گـذ شته ا فـغـا نـســتـا ن پا کــتـر بـود".3

بـد ین گـونه راه وا نـد یــشه مـکـتـب سیــد د ر کـشـورمـا ا دا مـه یـا فـت ، و ا ما  با د ریغ و درد قشرمتحجـروخا ین با هما ن سـلاح کهنه و فرتـوت  به جا ن نهضـت  مـشروطه ا فـتا د ند. سیا ه و تا ریک ا نـد یـش تـریـن فـرد د ربا ر سرد ا رنصر الله خا ن د رد ربا رعـا م برا درش صدا زد :" معـا رف مشـروطه میـزا ید و مشـروطه  نـقـطه مـقا بـل  تـسلـط  شـرعـی سـلطا ن ا ست" ا و با یک حـلقهء  مشخصی جـلو معـا رف را میگـرفتـند ، ویا سـرد ا رعـبـدا لـقـد وس خا ن اعتما د ی به حضرت نورا لمشا یخ  نوشـت :" ا زطـرف شـرع ا نـورمـشـروطه  طـلـب را با ید وا جـب ا لـقـتـل  دا نـست... با یـد مکـروب مشـروطـیت ا زبـیـن بـرده شـود."  بـه ا یـن نوع معا رف ستـیـزی و مخا لـفـت با آ زا دی و مـشروطیت  به محـو خرد مـندا ن د سـت زد ند وهم میزنـند، چـنا نچه مـلا حظه خوا هـید نمـود کـه محمـود طرزی وا ما ن ا لله  خا ن را کیـهـا لا تی و کا فر مـیـدا نـند ، و ا زکد ا م مـنا بع ا لها م  مـیگرفـتـند و میگیرند وکیها وچـرا حـبیـب الله کلکا نی لـقب " خا دم د یـن رسول الله " گرفـت،روی چـه غـرضی حتی شاهـدا ن د روغین حا ضرنـمـود نـد کـه  میـر صاحـب سید قا سـم  کـفر گـفـته با ید ا عـد ا م شـود ، وهـنوزهـم د ر د سیسه سا زی هـا و تـوطعه گری هـستـند هـرکجا  سـری  بلـند  شـد مـا رک  میـزنـنـد و فـتـوا میـدهـنـد و بعـد ش حکـم اعــد ا م صـا د ر میـفـرما یــند.

    تا چه حد زشت و نا میـمون ا ست که عـدهء با تحریـف حقا یـق غـیرمسئولا نه  مینـویـســند، که من مشت  نمونه خروا ر نمونه های ا ز آ نرا  تقـد یم شما میـنما یم، تا کید بر جملا ت ا زین  نگا رنده  میبا شد    :

     " آ ن نیـروی  مـسمـوم  و مـرمـوز کـه نظا م  سیا سـی  وا جتما عـی  ترکا ن و ا یرا نیا ن  را د رآ ن ا یا م زیرو رو کرد ه بـود  درا فـغا نستا ن هم بکا را فتا د". 4                           (منـظورنویسنده  مـشروطیـت ا ول و د وم مـیبا شـد)           محترم شیر احمد نصری  حقشنا س

   "  تکیه زد ن ا میرا ما ن ا لله  برا ریکـه  قـد رت ، مصا د ف ا سـت با جـنگ سـوم ا فـغا ن و ا نگلـیـس و ا وج  نا آ را مـی هـا و بـد بخـتی هـا ..."                                عـیـن نـویـسنـده

    " وا بـستگا ن تـمد ن غـرب با تما یلا ت سـیا سی متخا صم وا رد دربا رحبیب ا لله شـده...  ا میرتـوسـط   چـند  ا حـمــق  مـثـل  محـمـود  طـرزی  و عـبد ا لــقـد وس ا حا طه شـده "5   مرحوم سید رسول

     " محـمود طـرزی  شا هـزا ده جوا ن شا ه ا ما ن الله را بنا بـر ا سـا س خـد مت بمردم و...  با روحیه ومـفکـوره سـوسیا لیستی که د رآ نزما ن تا زه تریـن کشفـیا ت گمراها ن و مکـتب جد ید ی پا نها د ه د رعرصه عا مل ا نسا نی بود با ر آ ورد."6           محترم ا ما ن الله  فـروغی

ا ما خود طرزی نوشته که: "... قـرآ ن کتا ب مقـد س برا ی هـدا یت ورهـنما ئی نــوع  بـشـر، نا زل شـد ه ، هزا را ن ا فـسوس که بـسیا ری ا ز مـسلما نا ن  کـتـا ب مـقـد س  زنـد گی بخـش را برا ی  مرد گا ن خـود مخـصوص نـموده و تـنها بـرا ی خـوا نـد ن ا روا ح  مـرد گا ن خـود بـد سـت میگیرند، مقـصود آ ن نیـست که قـرآ ن درسر قبرستا ن، بحضـورمـرد گا ن خـوا نـد ه  نشـود  بلکه مـقـصد آ نـست که  زنـد گا ن  بـرا ی  زنـد گا نی  خـود ، نــیـز آ نـرا  بـخـوا نـنـد. هـمهء  فـلا کـت هــا و مصیـبـت ها که  بـرمـا پـیـش آ مـده ا ز جـاهـل  بـود ن ، مـا  بـه  قـرآ ن خود ا ست. نا دا ری ا زبی  تعـلیـمی  و بی خبری ، قـرآ ن  کـه عـلم  را  حیا ت ، و جـهل  را مـوت ، وعـلم  را نور، جهل را  ظـلمت بما نشا ن دا ده ا سـت  هــزا ر ا فـسوس که ما  قـرآ ن  را ا زبرمی کنیم  ولی به معـنا ی آ ن هیچ غـورنمیکـنیم ... ا نسا ن  د رهـر د و کا ر ( آ خـرت  و د نـیا )  به عــلم  محـتا ج ا سـت، عــلم بـرا ی محا فـظه د ین و د ولت ، بـرای سـلا مـت و ترقی وطن..."      « شـما ره 20 سا ل چها رم سراج الا خبا ر»

     " شـاه ( ا ما ن ا لله  خا ن) بـمجـرد رسیـد ن به مسکـومـورد ا ستـقـبا ل شـخـص لیـنـن قـرا رگرفـته و درشـوروی ا ز شـا ه ا فـغا نـستا ن ا ستـقـبا ل گـرمی بعـمل آ مـد

... د ماغ و مغـز ا و د ر کا رخا نـه  کـثـیـف  لـینـن ا زعــقا یـد ا ســلا مـی شــستـشـو گـرد یـد و..."7                                                                                    محترم شیر آ قا مجددی

     « قا بل یا د آ وریـست که: ا گـر به دا یرة ا لـمعا رف هـا و تاریخ روسیه مرا جعه نما ئـیم ملا حظه خواهـیم نمود  که

   Vladimir  Illich  Oulianov  Lénine   22/ 04/1870 – 21/01/ 1924

 و ا ما شاه ا مان ا لله خا ن و همراها نشان چها ر سا ل بعـد ا زمرگ  لنیـن به آ نکشور سفـر نمـود  یعنی ا ز( 14 ــ 29 ثور1307 ش مطا بق 3 تا 18 مـی 1928 م ). واگر در زمان حیات لنین هم به آ نکشور بحیث رهبر یک کشور سفر مینمود جرم و گناه و ننگی نداشت نظر به اینکه وابستگی به بیگانه میـدا شت و خوش خدمتی به بیگانگا ن مینمود که پاداشت آنرا تا به امروز میگرفت

« ا رتبا ط دا شتن گناه نیست ولی وا بستگی ننگ ا ست »

     و ا ما  مبا رز و آزاد یخواه  بزرگ و شخصیت  برجسته  بین ا لمللی  جواهـر لعل نهرو مینویسد:

    " درا وئل سا ل 1928 ا مان ا لله و ملکه ثریا ا فغا نستا ن را برای سفری طولانی در اروپا  ترک گفتند.... ودر همه جا با ا ستقبا ل گرم موا جه گشتند.همه ا ین کشور ها با کما ل ا شیا ق خوا ستند توجه و حسن نیت ا مان ا لله را  برای منظور های با زرگا نی و سیا سی خود جلب کنند. درهمه جا هدا یای گرا نبها به ا و تـقدیم شد ا ما ا و مانند یک سیاستمدا ر عا لی نقش خود را به خوبی ا جرا  میکرد و در هـیـچ  جا هـیچ تعـهدی به گـردن نگرفت

... در ا یا م غیـبت ا مان الله تما م ا شخاص و عنا صرمرتجعی که با ا و مخا لف بودند به پیش آ مدند.ا نواع  دسیسه ها طرح شد و تبلیغا ت بر ضد ا وا نتشار یا فت. ظاهراً  پولهای فرا وا نی برای تبلیغا ت ضد ا ما ن الله  خرج میشد وهیچکس نمـیدا نست ا ین پولها ا ز کجا میآ مد. بنظر میرسید که به بسیاری ا زملاها و آ خوندها  مبلغ هنگـفتی به ا ین منظورپرداخت شده بود و آنها در تمام کشور ا مان ا لله  را " کا فـر" و دشمن د ین معرفی میکردند..." 8

     شا دروا ن محی ا لد ین ا نیس، که خود شاهد تمام حوا دث کشوربود چشم دید خود را چنین مینویسد که:

   "... گویا ا زتا ریخ مستـقل  شدن ا فغا نستا ن،ا دا ره کردن سکا ن سیا ست آ ن ا ز مشکل ترین شئو نا ت ا دا ریـیش  بوده ا ست.

   چیزیکه  برا ین هــمه مشکلا ت میا فزا ید خطرنا کی غلــط کردن دریـن شـعبه ا ست. زیرا جریا نا ت قرن ا خـیر سیا ست غـربی ها در صحنه های مشرق ا ینـرا  نشان  دا ده ا ست  که ا ندک سهو یک دولت شرقی درمقا بل سیا ست غـربی با کما ل بیرحمی آ نرا تباه وفـنا نموده، زیرا غربیها را در هر چیز متمدن و با اعتدا ل میتوا ن گـفت ، الا در مفا د های سیا سی شا ن که ا ز مرتکب شــدن هـیچ تعـسف ( بیراهه رفتن ، راه  را کج  کردن و منحرف شدن ، بدون تا مل بکا ری  پردا ختـن ،  ستم کردن ـ ا . لمر) و جبرکـوتاهی ندارند....

    ا گر چه ما ا نکار کرده نمیتوا نیم  که هر دو هـمسا یه  در ا ثـنای ا غـتشا ش در شئونا ت دا خلی د ست ا ندا خته باشند، و علاما ت زیاد ا ینرا نشا ن میدهد که در وقت بینظمی ا حتمال کلی دارد که دست درازی های زیاد مخفـیانه شده با شد."                     

     شادروا ن ا نیس در ا دا مه مینـویسد " آ ثار جریا ن پروپا گـند مخا لف مفا د حکومـت حس میشد، مثلاً در طبقه عـوام هـر روز ا فـوهات عجیـب سروده میشد ،ا ز قبـیل ا ینکه ا ذان دادن موقوف خواهد شد و مسجدها را حکومت بسته کرد نی ا ست .... که عیناً هــمین ا فـوها ت نه تنها در کا بل بلکه  در لهوگر و شما لی و عـموم  سمت های دور ونزدیک مرکز به یک قا لب و عـبا رت  منتشر بود چـنا نچه تکـرا ر ملا حضهء ا ین پروپا گند ها  و با ز یک  قا لب  و عـبا رت با یک ریخـت  بودن آ ن ها  فکر را  به ا ین ملتـفـت میسا خت که ا ینها در زیر کدام پروگـرام و ترتیبا ت مخصوص نشر شده ا ست."9

     محقـق ، مورخ و دستیا ر ا ستا د پوهنتون کوپن ها گن مینویسد: " ...ا فوها تی در مـورد سفر شاه  بخا رج نیز پخش شد .مطـبوعـا ت هند تبلیغا ت  وسیعی را درباره ا ین سفر براه ا ندا خت و جرا ید یکه  به ا فغا نستا ن میرسید حا وی تصا ویر ملکه بود که بدون حجا ب در مما لک خارجی سفر مینمود. نماینده تجارتی ا فغا نستا ن در کویته که ضد ا مان الله بود تمام جرا یدی را که بی حجا بی ملکه را شرح میدا د خریده بکابل میفرستا د.همه تصاویر ملکه واقعی نبود"10

     "... د رمـرورزمـا ن ضعـف  و زبـونی ، ذ لـت و د ریوزگی وعـد م آ زا دی فکـر و عـمل وی بـرملا  شـده و چهـره وا قـعی  وی ا ز پـس پـرده هـا ی مکـر وتـزویـر، خـدعـه و نیـرنگ نما یـا ن گشـت. ا میـرا مــا ن ا لله  خا ن  بـرعـلا وه  د ا مـن  زد ن  به  جــنگـها ی مـذهـــبــی  و د رگیری ها ی خونیـن  د ا خـلی  کـه  به هـدا یــت  مسـتـقــیم ا نگلـیسـها  بـرا ی تضعـیف ملت مـسلـما ن  کشـور و ضـربـه زد ن  به ا ستــقلا ل  و حا کمیت مـلی و ا سلا می آ نا ن ا ین کا ررا ا نجا م دا د ، نـوکری و مـزود ری ، نـد ا شتن ا ستقلا ل  فـکری و آ زا د ی عـمل ویرا د ر طول مد ت حکومت وی ... " 11                                      محترم محمد محقـق دا یکندی

تا قـلم  د ر د سـت غــــدا ری بـود  

  لا جـرم « مـنصور» بـر دا ری بـود

 حـضرت مـولا نا ی بــلخ ( رح )

   نـه  تـنها هـیچ مـورخ و محـقـق چـه دا خـلی  یا  خـا رجی ا یـن ا دعـا هـای  جـعلی و دشنا م نا مه را تـا ئـیـد نمی کـنند ، بـلکه این ا ما ن ا لله خا ن بود که ا سـتـقلا ل سـیا سـی و ا قـتـصا د ی ا فـغا نـستا ن را به همکاری ملت ا فغان بدست آ ورد ، حما یـه ا و ا ز مبا رزه آ زا د ی بخش مـلی ، جـها ن ا سـلا م  بشمول بخا را وهـند وسـتا ن ا زچنگ  بـیـگا نه  و طـرحـها ی  پا ن ا سـلا میسم آ نها با عــث تـوطعه ها غرض سـقـوط  نهضت ا ما نیه گـرد ید. د فاع  قـا طع  رهـبرا ن و مـلیـت قهـرما ن شریـف  و شجاع  برا د را ن هزا ره ا زشاه ا ما ن ا لله خا ن  د ر مقا بـل رژیم حبـیـب ا لله خا ن کـلکا نی و بعـداً عـد م  بـیعـت آ نها به  رژیم حبیب الله خان  باعث شد کـه( بیهـقی ثا نی)  فـیض محـمد کا تـب مـورخ بعـدا زلت وکوب وحشـیا نه ا بو جهل هـا ی هـمکا ررژیم به شها د ت رسید که خود عـد م ا خـتلا ف نژا د ی و مذهـبی آ ند وره را نشا ن میدهد .

     برای مـزید  معلوما ت  در با ره نهضت مشروطیت  و ا دا مـهء آ ن  یعـنی دوره ا ما نـیه مرا جـعه نـما ئـید به:

ا فغا نستا ن در مسیر تاریخ (هـر دو جلد) ا زشا دروا ن غـبار، ا فغا نستا ن درپنج قـرن ا خیر ا زمرحوم فرهنگ، سفرهای غازی ا ما ن الله خا ن به د وا زده  کشورآ سیا وا روپا ا زجنا ب عزیزا لد ین وکیلی پو پلرا ئی، جنبش مشروطیـت در ا فغا نستا ن شا دروان عبـدا لحی حبیبی، نخستین کتا ب در باره جنبش مشروطه خواهی در ا فغا نستا ن ( دو جلد)ا زا ستاد پوهاند  سید سعـد ا لدین ها شمی، سیر ژورنا لیـزم درا فغا نستا ن  و هم  مطبو عـا ت ا فغا نستا ن در دهه ا ول ا ستقلا ل ا زشا دروا ن محمد کا ظم آ هنگ، جنبش مشروطیت و قربا نیا ن ا ستبدا د  در ( دوجلد) شا دروا ن سید مسعـود پوهـنیا ر،عـلا مه محمود طرزی شاه ا ما ن ا لله  وروحا نیت  متـنفـذ ا ستا د محمد ا عـظم سیستا نی، تا ریخ نهضت های آ زا د یخواهی (مصاحبه ها) ا ستا د  دا کتر ا کـرم عـثما ن (سا یت ا نـترنت زند گی)، حا کمیت قا نون در ا فغا نستا ن  جمع آ وری ا ستا د حبیب الله رفــیع ، ا فغا نستا ن درعهد اعـلیحضرت ا ما ن ا لله خا ن دا کتر فـضل غـنی مجـددی، بحرا ن و نجا ت شا دروا ن محی ا لد ین ا نیس، محـمود طرزی و سـراج ا لاخبا رش محترم بشیر سخا ورز ـ زن د را نـقلا ب جهـا ن شمو ل پـیغـمـبر( ص ) ا ستا د د کتورا سد ا لله را ید ، سـرنشینا ن کـشتی مـرگ یا زندا ن قـلعه ا رگ شا دروا ن عـبدا لـصبور غـفـوری ، برگهای ا ز تا ریخ معا صر وطن ما ا ز شا دروا ن محمد رحیم شیـون ضیا ئی ، سردا رمحـمد رحیم ضیا ئی « شـیون کا بلی» ا زمحتـرم ولی ا حـمد نـوری ،ا فغا نستا ن در راه آ زا دی ا ز شا دروا ن نجـیب ا لله تـوروا یا نا و محـترم عـبدا لشکـور حکـم  و ....

    جعـل کـننـده گا ن  تا ریخ  وا فـتراء نـویـسا ن  نـمـیدا نـند کـه:

حقـیقـت را پنها ن میتوا ن نـمود ولـی مـحو نی

     د ا ما ن سپـید سیـد ا فغا ن د وستا ن، پـیروا ن ورهـروا نـش هـمه مشعلداران نهضت ا ول، دوم وسوم مشروطیت  کـه به صـد هـا تـن میـرسید نـد درطـول تا ریخ ا فـغا نستا ن ا ز ا وا خر قرن  نزد هـم مـیلا د ی تا  به ا مـروز سپــیـد و پـا ک  و مـنـزه ا زهـمهء  کـثـا فـا ت  روزگا ر ا ســت .

     آ نها  آ گا ها نه، خـصم ا سـتعـما ر و ا ستـبـدا د بـود ه   نـا بـتـریـن و بهـتـریـن  مـسلما نا ن و وطن د وستا ن زما ن شـا ن بود ند که ا ز[ ترک جا ن و ما ل و سر] در را ه سعا د ت  وپیشـرفـت وطن و وطـنــد ا را ن دریـغ  نـکرد نـد چـنـا نـچـه د ر یک  شها د ت د سـته  جمعی  بـه ا مـر اعلیحضرت نا د ر شـا ه و ها شـم خا ن ، صـدا  زد نـد  کـه:

" مــرگ  یـا را ن  جــشـن ا نـبـوه "

شـهیـد غـلام جیـلا نی خا ن چـرخی

     پـوهـا ند هـا شـمی درمـورد مشروطه خـواهـا ن ا فـغا ن میـنویـسـند:

" « جـوا نا ن ا فـغـا ن» مـرحـله د وم ا یـن رهـبرا ن بـسـیج گـر د رتحریک و تـنویـر مـرد م وا یجا د گرا ن ا رزش هـا ی جـد ید پـس ا ز حصول ا ستـقلا ل کا مـل سیا سی ا فـغا نستـا ن، تلا ش بخرچ دا دند تا نیروی گـردند که بتـوا نـند نظام فکری ، قـلمی و فزیکی خـود را صـرف  مـیـهـن د وسـتی ،  وحـد ت مـلی ،  تحکـیـم ا ستـقـلا ل ، نو ا نـد یـشی ، معـرفی ا صلا حا ت برنا مـه هـا ی گـستـردهء وسـیع وسیـستما تــیک ا جـتماعی، ا قـتصا دی ، سیـا سی، فـرهـنگی، کلـتوری ، مـا لی ،ا دا ری عسکـری ،تـیپ بـورژوا مآ با نه نـما یـند.ا یـن نیـرو ولـو ا نگـشت شما ر کـوشـید ند جـوا نا ن و نوجوا نا ن را ا زفـرو رفـتن د رمـردا ب خـرفا ت و مـوهـوما ت نجا ت دهـند وخوی تـملـق و چا پلـوسـی بـرده  وا ر و نا با وری بخود را د ر وجـود آ نا ن ، تا حـد تـوا ن زا یـل ســـا زنـد..."

*****************************************

مآ خذ

1 ـ عـبـد ا لحـی حـبـیـبی  ـ جـنـبـش مـشروطـیت در ا فـغا نـستا ن ـ 1372 ا یـرا ن ص 40

2 ـ اسـتا ا ولسن ـ ا سـلا م  و سیا ست  در ا فغا نستا ن ـ ترجمه خـلـیل الله زمـر 1999 چا پ ا ول  ص 115

3 ـ فضـل غـنی مجد دی ـ ا فغا نستا ن در عهد سلطنت ا ما ن ا لله خا ن ـ1997 کلیـفـورنیا امـریکا صـفحا ت  326 و 303

4 ـ محـمد نصـیر مـهریـن ـ د و چهـره ا ز ا مـیرعـبدا لـرحمن خا ن  ـ چا پ ا ول  1378  ص 62  بـقـول ا ز د کتور ش. ن. ( حـق شـنا س )

5ـ  سـید رسول ـ نگاهی به عـهد سلـطنت ا مـا نی ـ طـبع دوم 1377 ص 26

6 ـ ا مـا ن ا لله فــروغی بـد خـشا نی ـ گـنجـیـــنه مــعا نی ـ 1998  د نمارک

7ـ شـا ه آ قـا مجـد دی ـ مـختـصری پـیـرا مـون زنـد گی نا مـه ا میـر حبـیـب ا لله  کـلکا نی ـ 1378 پـشا ور صفحا ت17و 18 .

8 ـ ج. لعل  نهرو  ـ نگا هی به تاریخ  جها ن ـ  ترجمه محمود تـفضلی ، جلد سوم چاپ هـشـتم 1366 تهرا ن صفحهء 1504 .

9 ـ  محی  ا لدین ا نیس ـ بحرا ن ونجا ت ـ طبع دوم خزان 1378 مرکز نشراتی میوند پشاور صفحات 25 ، 26 و 55.

10 ـ ا ستا اولسن ـ  ا سلا م و سیا ست در افغا نستا ن ـ ترجمه خلیل الله زمر چاپ اول 1378 ص 142

11 ـ محمد محـقـق دا یکـندی ـ راه ها ی وصول به صلح وا منـیـت وثبا ت سیا سی... ص 59  ا نتـشا را ت عـرفا ن ا یـرا ن 1372 ش