روس‎‌های بقه‎‌خور داستان کوتاه

 

معلم ریاضی با صبوری تمام روی تخته‎ی سیاه جدول می‎کشید و در مورد تقسیم عدد کسری به عدد صحیح و تقسیم عدد صحیح به عدد کسری توضیح می‎داد که جاوید یک دفعه برگشت و در حالی که چشمانش از تعجب بیرون زده بودند، گفت: «روس‎ها بقه خور اند!»

     نیم ساعت پیش که میدان تفریح پُر بود از جیغ و فریاد و تمیم و فرهاد و بچه‎های تیم‎شان به شدت دنبال توپ افتاده بودند و هریک توپ بیچاره را که زیر گرد و غبار و پا زدن‎های‎شان از رمق افتاده بود به سویی شوت می‎کردند، جاوید بر خلاف معمول میان شان نبود. پیش کانتین نیز که قیس و دیگر بچه‎ها آنجا گردهم جمع شده بودند، او را ندیده بودم. حتی وقتی جِت‎های میگ روسی از سوی خواجه‎رواش آمدند و بعد از یک گردش دایره‎ای آسه‎مایی را دوره زدند و از بالای سرما با سرعت سرسام‎آوری گذشتند، او میان ما نبود. حویلی مکتب وسیع بود و من نمی‎تواستم همه جارا دید بزنم. بخصوص اطراف کتابخانه‎ی مکتب، درختان توت و جوی‎ای را که از دریای کابل سرچشمه گرفته بود و با گذر از پارک زرنگار می‎رسید به مکتب و بالاخره به کتابخانه‌‎‌ی عامه وارد می‎شد و از آنجا غالباً وارد ارگ ریاست جمهوری می‎شد. من، عادتاً او را در میان همصنفی‎هایم جستجو می‎کردم تا صدایش بزنم و ویلچیرم را که روی ریگ‎های میدان تفریح نمی‎توانستم به خوبی حرکت بدهم، تیله کند. او همیشه اینکار را می‎کرد و از همین رو، اغلب در تفریح‎ها نزدیک من بود. اما آن روز به دلیل نامعلمومی در ساعت تفریح گُم و گور شده بود. دلیل این که او مرا همیشه کمک می‎کرد، از یک سو توانایی بدنی او بود و از سوی دیگر، کمک نقدی‎ای که ماهانه از مادرم دریافت می‎کرد.  البته حدس شما درست است که دلیل دومی قوی‎تر است. پول همیشه کارها را بیشتر از هر انگیزه‎ای به راه می‎اندازد.

     زنگ تفریخ زده شده بود که جاوید پیدا شد. خاموش از جایی رسید و من زمانی از آمدنش آگاه شدم که ویلچیرم به حرکت آمد. مثل ورزشکاران شانه‎های پهن و بازوان عضلانی داشت، و ویلچر را چنان حرکت می‎داد که انگار خودش روی سنگریزه‎ها به حرکت آمده باشد. می‎گفت که از دوسالگی کار کرده است. کار چهره‎ی سوخته، رفتار صبورانه و بدن قوی برایش داده بود. اما آنچه او را از دیگران بیشتر متمایز می‎ساخت، توجه‎اش به درآمد بود. بی‎گمان شمّ عجیبی برای یافتن راه‎های دریافت پول داشت. به یاد دارم، در هرکاری که می‎توانست عایدی داشته باشد، یکباره پیدایش می‎شد و تا دیگران بجنبند، او سر و ته‎ی کار را به دست می‎گرفت و پول در کف دستش بود.  این که چگونه توانسته بود با مادرم کنار بیاید و در مقابل کمک به من، از او پول به دست بیاورد را هیچ گاهی نتوانستم بفهمم. یقین دارم مادرم هم پاسخی ندارد. جاوید به قول ما بچه‎ها پول را بو می‎کشید!  اما با این همه پسر ساده‎ای بود. کمتر علاقه به درس داشت و منتظر بود که بزرگ شود تا دست به تجارت بزند. ما بچه‎های صنف پنجمِ دو لیسه‎ی استقلال چیز زیادی از تجارت نمی‎دانستیم. یک روز که در مورد «کار و بار» پُر رونق بچه‎های شهر نو قصه کرد، از شِگُفتی دهان ما باز ماند. با لحنی که همیشه تصور می‎کردی در حال تعجب است، گفت: « تعدادی از بچه‌ها در شهر نو، هرچیز می‎فروشند. ساچق، ناخن‎گیر، دستمال، شال گردن .... اگر مال جاپانی یا امریکایی به دست شان بیاید، آن را سه چهار برابر قیمت اصلی می‎فروشند. نان شان در روغن است!» ما که نمی‎دانستیم خریدار این اجناس کی‎هاند، با همان چهره‎ی شگفتی‌‎آمیزی که او همیشه به ما می‎دید، به او خیره شدیم و پرسیدیم: « کی این چیزها را می‎خرد؟» و او مثل همیشه با چشمانی که از حدقه بیرون زده بودند، گفت: «روس‎ها، روس‎ها می‎خرند!»

     هنوز به این که بقه‎ها و روس‎ها چه رابطه‎ای دارند فکر نکرده بودم که صدای جاوید دوباره، حالا ضعیف‎تر اما درست زیر گوشم به صداآمد: «روس‎ها بقه خور اند!»

این زمانی بود که معلم ریاضی، عنایت الله خان، همو که زنجیر صدایش می زدیم، ما را به گروپ‎های چهار نفره تقسیم کرده بود و گروهی سوالات کتاب را حل می‎کردیم. هرچند، به نظر من حل سوالات ریاضی به صورت فردی عملی‎تر است، اما نمی‎دانم چرا معلم ریاضی همیشه اصرار داشت که ما پنجمی‎ها گروهی کار کنیم و یک‎دیگر را در حل سوالات کمک کنیم. بچه‎ها از این روش معلم بیشتر راضی بودند، چون فرصت فراهم می‎شد که در کنار حل سوالات ریاضی، قصه‎‌های ناتمام مان را بگویم و بخندیم.

     وقتی جاوید، دوباره گفته‎اش را تکرار کرد، فرهاد و تمیم  نیزآن را شنیدند؛  به یک دیگر دیدند و بعد به من خیره شدند. مثل آن بود که تأیید حرف‎های او را از من بخواهند. حتی جاوید که انتهای پنسلش را به آرامی می‎جوید، منتظر پاسخ من بود. با لکنت زبان گفتم: «من در این مورد چیزی نمی‎دانم.» تمیم که ظاهراً به او برخورده بود، تلاش داشت راهی پیدا کند تا این حرف جاوید را دروغ ثابت کند. این را از بی‎تابی‎ای که در رفتارش بود حس کردم. بالاخره پدر تمیم عضو کمیته مرکزی بود و سال‎ها در روسیه تحصیل کرده بود و در ضمن زن برادرش «آناستازیا» نیز روسی بود که گاهی تمیم را در والگای نقره‎ای‎اش از مکروریان به مکتب می‎رساند. آناستازیا، زن زیبا و مو بور بود که به نظر من خیلی بلند می‎آمد. این اما به ماجرای این قصه ربطی ندارد. تمیم همین که بر حیرتش فایق آمد زبانش باز شد و با صدای محکم که ترسیدم به گوش معلم ریاضی نرسد، تردیدش را ابراز کرد: «نه این ممکن نیست. روس‎ها بقه‎خور نیستند.» برای من هم مشکل بود، آناستازیا را در حالی که ران بقه‎ای در دستش است، تجسم کنم. از این تصور موج خنده‎ای لبانم را لرزاند. اما کسی متوجه نشد. مسئله خیلی جدی بود. جاوید مثل همه‎ی بچه‎هایی که از موقف ضعیف حرف می‎زنند، رگ‎های شقیقه‌‎اش پندیده بودند، اما چاره‎ای نداشت جز این که قسم بخورد. چندین بار به این و آن قسم خورد ولی تمیم نپذیرفت. انگار زمان قسم‌‎های میان‎‌تُهی گذشته بود.

     حالا، فرهاد نیز در حمایت از تمیم موضع گرفته بود و بر حماقت جاوید می‎خندید. همان تمسخری در لبانش جاری بود که مُبَصر تلویزون وقتی در مورد اشرار حرف می‎زد، در چهره‎اش ظاهر می‎شد. همه می‎دانستیم که جاوید اهل شرط و شرط بندی نیست. پول را از همه‎ی ما بیشتر می‎شناخت و میل باختن هیچ پولی را در شرط‎بندی نداشت. از همین‎رو تمیم دل به دریا زد و گفت: « شرط می‎بندیم!» 

       جاوید که خاموش ماند، فرهاد به لودگی‎هایش افزود و تلاش کرد او را بیشتر مسخره کند. گپ می‎توانست به جاهای باریکی برسد. ناچار همه را به سکوت فرا خواندم و از جاوید خواستم که در عمل نشان دهد که روس‎ها بقه می‎خورند. تصورم این بود که سنگ بزرگی پیش پای جاوید گذاشته‎ام و او چون نمی‎تواند بقه خوری روس‎ها را مستند نشان دهد مسئله حل است و او دیگر بر آن اصرار نخواهد کرد. اما برخلاف توقع من، جاوید سرش را بلند کرد، در حالی که چشم‎هایی از حدقه برآمده‎اش در میان کاسه‎های چشمش تند تند حرکت می‎کردند، گفت: «ساعت دنیات به بهانه‎ی تشناب می‎رویم بیرون. همه‎ی‎تان را نشان می‎دهم.» بعد مثل آن که صدایی را به مشکل از حلقش بیرون بریزد، گفت: «حالا هم حاضرید شرط ببندیم!»

     اینک نوبت تمیم بود که عقب نشینی کند. در حالی که چشمانش بی‎حرکت مانده بودند، لبانش غنچه شدند و فقط پُفی از آن بیرون شد. کمتر اتفاق می‎افتاد که او برای بحث حرفی نداشته باشد. وقتی فرهاد دید تمیم دودل است، گفت: «من صد افغانی شرط می‎بندم. اگر نشان دادی که روس‎ها بقه می‎خورند، صد افغانی صدقه‎ی سرت.»

     فرهاد آنقدر مصمم بود که نتوانستیم در برابر حرفش حرفی بزنیم. زنگ که خورد، جابجا شدیم. تصور می‎کنم که نوت صد افغانی در پیش چشمان جاوید می‎رقصید که بجای نشستن در جای خودش، در خلاء نشست، توازنش را گرفته نتوانست و با کون به زمین خورد. هرهر بچه‎ها به هوا خواست. اما زود تمام شد و هریک به گونه‎ای خودش را مصروف کرد. من کتاب و کتابچه‎ی ریاضی‎ام را از روی میز برداشتم و پرت‎شان کردم میان بکس مکتبم که دهنش مثل اژدهای سیری ناپذیری باز بود. پنسل، قلمتراش و بسته‎ی رنگه‎ها و قوطی پرکار را نیز یکی پشت دیگر از دهن باز بکس رها کردم که در ژرفای بی‎انتهای آن بی‎صدا فرو رفتند. هنوز پنسل‎پاک به دستم بود که  صدای کفتان که «ولار سی[1]» گفت- البته فریاد زد - و بعد از آن ایستاد شدن راست و بی‎حرکت بچه‎ها که مثل همیشه با سرو صدا بود از حضور معلم دنیات خبر داد. فقیر محمد، با آن ته‎ی ریشِ بزی‎اش و نکتایی‎ای که لکه‎های رویش هر روز بیشتر و بیشتر می‎شدند، مثل تراکتوری به کندی وارد صنف شد و رفت پیش تخته، بعد از چشم به چشم شدن با تک‎تک از بچه‎ها پشت میزش نشست  تا حاضری بگیرد. حاضری را خاموشانه می‎گرفت. فقط می‎دید و شاگردان را حاضر و غیرحاضر می‎کرد. همین که قلمش را روی دفتر حاضری گذاشت، تمیم از جایش برخاست و گفت:« معلم صاحب اجازه است من و فرهاد نزد فخرالدین خان برویم؟ یک کار ضروری است که باید به اطلاعش برسانیم.»

     تمیم همیشه مدیر مکتب را با نامش یاد می‎کرد.  و این گونه نشان می‎داد که او را مانند عضوی از خانواده‎اش می‎شناسد. تمیم و فرهاد که از صنف خارج شدند، جاوید صدا زد: «معلم صاحب، فواد اجازه می‎خواهد!» فقیر محمد از پشت میزش برخاست. بدون شک از بابت در رفتن تمیم و فرهاد، ناراضی بود. با چشمانی که عصبی و خشمگین به نظر می‎رسیدند. گفت: «فواد خودش زبان دارد.» و منتظر شد که من درخواستم را بگویم. صنف در سکوت محض فرو رفته بود. با این که از حرفش دلگیر شده بودم و در جایی از ذهنم این جمله را با جمله‎ی «فواد پا ندارد» مقایسه می‎کردم، تلاش کردم چیزی بگویم. لبانم به سختی تکان خوردند. چون از قبل آمادگی نگرفته بودم، نمی‎توانستم یکباره دروغی سرهم کنم. لحظه‎ای خاموش ماندم و بعد صدایی از گلویم پرید که به نظر خودم هم بیگانه آمد: «معلم صاحب می‎توانم بروم بیرون؟ فکر می‎کنم به هوای آزاد سخت نیاز دارم.» معلم دنیات که از درخواستم زیاد قانع معلوم نمی‎شد، بعد از مکث کوتاهی، حینی که چشمانش از ارسی به بیرون دوخته شده بود، گفت: «هوای آزاد! همه به هوای آزاد نیاز ندارند، شاید تو بیشتر. برو ... برو!»

     کنایه‎ای که در حرفش بود را متوجه شدم، اما به روی خود نیاوردم. مدت‎ها بود که فقیر محمد و مضمونش «دنیات» برای مکتب غیر ضروری و برای شاگردان خسته کن شده بود. در این مدت اتفاقات زیادی افتاده بود. یکی این که ساعات مضمون دنیات و فرانسه‎ای را به یک جلسه در هفته کاهش داده بودند و در عوض دو ساعت تدریسی آخر روزهای پنجشنبه ساعات کلتوری داشتیم که همه می‎رفتیم تالار که گاهی موسیقی داشت و گاهی جمناستک و اکروبات ... می‎گفتند مکاتب افغانستان روسی‎سازی می‎شود. اما مکتب ما «لیسه‎ی استقلال» که یک مکتب فرانسه‎ای بود، از روسی‎سازی فقط کاهش ساعت‎های فرانسه‎ای و ساعات کلتوری با نمایش‎های روسی را نصیب شده بود و بس.

     هنوز در فکر بودم که جاوید ویلچیرم را از صنف بیرون تیله کرد. آرام و با متانت. هیچ کسی در برابر بیرون رفتن جاوید از صنف اعتراض نکرد. این به خاطر اقدام جرأت مندانه‎اش بود یا این که تیله کردن ویلچیر وظیفه‌‎ی او پنداشته می‎شد؟ در این مورد نمی‎توانم به قاطعیت حرف بزنم. به هرصورت ما همه توانستیم از صنف خارج شویم. ساعت دو بعد از ظهر بود. آفتاب به شدت می‎تابید و فقط سایه‎های ثابت و سرد درختان بید در گوشه و کنار حویلی مکتب، می‎توانستند پذیرای شاگردانی باشند که از صنف‌های شان فرار کرده بودند. اما به جز ما چهار نفر کسی دیگری در تمام حویلی بزرگ مکتب دیده نمی‎شد. انگار روستای دورافتاده‎ای را همه ترک کرده باشند. حتی پرنده‎ای نبود که از شاخه‌‎ای پایین و بالا بپرد و چهچه سر بدهد. دیوار شمالی مکتب که در حقیقت دیوار جنوبی ارگ ریاست جمهوری بود در زیر آفتاب سوزان مثل اژدهای خفته بلند و طولانی به نظر می‎رسید. جاوید در یک اقدام تند و سریع مرا به طرف یکی از برج‎های نگهبانی که درست در چند متری دیوار مکتب قرار داشت هدایت کرد. تمیم و فرهاد از عقب ما می‎آمدند. 

     این برج‎ها (بیشتر از چهار تا نیستند) که معلم تاریخ چندین بار در مورد شان حرف زده، اصلاً در زمان امیر عبدالرحمن خان (به گفته‎ی معلم تاریخ ما امیر مستبد، همو که مقبره‎اش در پارک زرنگار قرار گرفته و بخواهی نخواهی شاگردان لسیه‎ی استقلال مجبور اند روز دو بار توافش کنند) ساخته شده اند. به دلایلی که برای ما پنجمی‎ها هرگز روشن نیست، معلم تاریخ ما فریاد مظلومین را از این برج‎ها می‎شنیده است. خوب البته این را به معنی این که واقعاً صدای از آن برج‎ها به گوشش می‎رسیده نمی‎گفته است. چون باری دو سه تا از بچه‎ها رفته بودند زیر دیوار و گوش داده بودند تا صدای ضجه و ناله‎ی مظلومین را بشنوند اما چیزی نشنیده بودند.

     وقتی نزدیک برج می‎شویم، آن شکوه و جالی را که یک برج دیده‎بانی ارگ ریاست جمهوری داشته باشد، ندارد. مثل برج‎های بالا حصار که فروریخته و مترکه به نظر می‎رسند، بیشتر به لانه‎ی رها شده‎ای یک شیر پیر می‎ماند تا برج دید‎بانی. آنچه نخست در نظر می‎آید تیرکش‌های کج و معوجی اند که بر اساس دانش نظامی آن زمان، در آن ایجاد شده است. به گفته‌‎ی معلم تاریخ، دلیل آن این است تا مدافعان ارگ در امان بمانند و مرمی‌های جانب مقابل به آن‎ها اصابت نکنند. بام‌ این برج‌ها نیز به شکل آهنی ساخته شده بوده اند. اما آنچه ما می‎بینیم آهن پاره‎‌هایی است زنگ‎زده و بامی که نیمه فرو افتاده و تله‌‎ای خاکی در وسط برج. اما هنوز هم گوشه‌‎هایی از بام با آن آهن پاره‌‎هایش پابرجاست و سربازان روسی در سایه‎ی آن نشسته اند. همه‌‎اش سه تا اند. یکی‎اش ظاهراً به خواب رفته و فقط دهن و زنخش از زیر کلاه پارچه‎ای سربازی‎اش پیداست.  دو دیگر که کنار هم نشسته اند، با هم صحبت دارند و سگرت دود می‎کنند. جوان‎اند. شاید بیست ساله باشند، اما بلند بالا و چهارشنه‎‌تر از بیست ساله‌‎هایی که می‎شناسیم. گه و ناگه، سربازان روسی را در این برج دیده‎ایم. بخصوص روزهای گرم و آفتابی که سربازان با بدن‎های برهنه و با پتلون های خاکستری سربازی که تا نیمه‎ی پله‎‌های کون‎شان پایین آمده اند، آفتاب می‎گیرند. کمتر در این بخشی از حویلی مکتب که نزدیک با برج ارگ است بازی می‎کنیم. یک قانون نانوشته باعث شده که کمتر به این طرف سر بزنیم و با سربازان روسی هم کلام شویم. البته این قانون یک طرفه نیست. آنها، منظورم از سربازان روسی است، نیز وقتی که زنگ تفریح زده می‎شود، گُم و گور می‎شوند و تلاش می‎کنند که دیده نشوند. وقتی زیر دیوار قرار می‎گیریم، سربازها رفته اند و برج مثل کاسه‎ی سر خکشیده‎ای خالی است. هیچ صدایی از آن سو به گوش نمی‎رسد. مانند آن است که ارگ به خواب تابستانی فرو رفته باشد. اما جاوید مطمئن است که ده‎ها سرباز آن سو در سایه‎های درختان ارگ و در خیمه‎‌های تابستانی شان، نشسته اند.

     جاوید دو انگشت اشاره‎اش را می‎برد زیر زبانش و زبانش را غنچه می‎سازد. صدایی که بیرون می‎آید به صدای هیچ پرنده‎ای شبیه نیست. روی هم رفته سوت بلند و خوبی است. اما بی‌نتیجه می‎ماند چون کسی از آن سوی دیوار عکس العملی نشان نمی‎دهد. تمیم با صدای لرزانی می‎گوید: « فرهاد خوب اشپلاق ...» اما پیش از این که حرفش تمام شود، صدای سوت جاوید دوباره بلند می‎شود. اینبار رساتر و طولانی‎تر. چند لحظه نگذشته است که صداهایی از آن سوی دیوار به گوش می‎رسد و بالاخره سر و کله‎ی سربازی از آن سوی دیوار پیدا می‎شود. ظاهراً خیلی جوان است. موی بورش فقط یک ناخن رسیده و چشمانش سبز سبز است. اما چهره‎اش به شدت آفتاب زده است. انگار کسی قصداً او را مجبور ساخته است ساعات متوالی رو به روی آفتاب بنشیند. چیزی می‎گوید که نمی‎فهمیم. از جیب پتلونش سه نوت ده افغانی بیرون می‎کشد و می‎اندازد پایین. نوت‎ها رقصان می‎آیند پایین و می‎ریزند پیش پای ما. جاوید نوت‎ها را با عجله برمی‎دارد و دور می‎زند و ویلچیر مرا تکان می‎دهد. تصور می‎کنم که چیزی را در آن زیر پنهان کرده است. وقتی بر می‎گردد در دستش یک خریطه‎ی تکه‎ای است. در حالی که من و تمیم و فرهاد با حیرت به او نگاه می‎کنیم، خریطه را با مهارت بی‎نظیری باز می‎کند. وقتی گره‎های خریطه از هم باز می‎شوند، یک قوطی حلبی به چشم می‎خورد. یک قوطی قدیمی شیر خشک که می‎گذاردش روی زمین.  بعد با آهستگی سر قوطی را باز می‎کند. تصور می‎کنم که قوطی تا نیمه آب دارد. چشمان سبز سرباز در بالای دیوار می‎درخشند. رو به دوستانش که مطمئناً در آن طرف دیوار صف بسته اند، فریاد می‎زند و از آن سو صدای هورا هورا و سوت زدن به گوش می‎رسد.  جاوید دستش را میان قوطی فرو می‎برد و یک بقه‎ی بزرگ و چاق بیرون می‎کشد. از میان انگشتانش آب می‎ریزد. این برای من مشمئز کننده است. اما ناچار به مشاهده‎ام ادامه می‎دهم.  بقه‌‎ی معمولی است. از همان‌‎هایی که پاهای قوی و پره‎دار برای پریدن دارند. حالا در روشنی شدید روز، پوست نمناکش سبز روشن به نظر می‎رسد.

      سرباز دیگری نیز روی دیوار می‎پَرد. جست و چالاک به نظر می‎رسد. چشمانش باز هم سبز اند و فقط به دست جاوید دوخته شده اند که بقه‎ی زنده در آن به سختی نفس می‎کشد. سرباز اولی با یک جَست خودش را می‎اندازد پایین. بقه را به تندی با دست چپش می‎قابد و با خوشحالی می‎بردش پیش چشمش، آنقدر نزدیک که انگار آن را بوسه باران کند. بعد با انگشت سبابه‎ی دست راستش، سر و گردن بقه را نوازش می‎دهد. در آخر هم پاهای بلند بقه را آزمایش می‎کند. جاوید حالا بقه‎ی دیگری در دستش است.  سرباز باز هم بقه را از دستش می‎قابد و آن را بررسی می‎کند. و در اخیر نوبت به بقه‎ی سومی می‎رسد. تصور می‎کنم قوطی جادویی در دستش است و هی بقه از آن بیرون می‎کشد. وقتی سرباز ظاهراً از سلامتی بقه‌‎ها مطمئن می‎شود، آنها را یک یک رد می‎کند به سربازی که روی دیوار است و بعد خودش با یک حرکت سریع از دیوار بالا می‎رود.

     اینک نوبت تمیم است که چشمانش از حدقه بیرون بزنند. تصور می‎کنم از تعجب شاخ می‎کشد. فرهاد، عُق می‎زند و با لحن مضحکی می‎گوید: «لعنتی‌‎ها، بقه‌‎خور استند!» جاوید، که حرفش را ثابت ساخته است، حرفی نمی‎زند. وقتی به راه افتاده‌ایم، صداها و سوت‎‌ها و اشپلاق‌‎ها در آن سوی دیوار هلهله به پا کرده اند.